b) Tarihi Kaynaklara Göre Adilcevaz

A) RİVAYETLERE GÖRE ADİLCEVAZ

-Adil isminde fakir bir delikanlı, Cevaz isminde güzeller güzeli bir kıza sevdalanmış. Sevda büyük olur da karşılıksız olur mu?

Zamanla bunu fark eden Cevaz da Adil’e sevdalanmış. Ama aralarında büyük bir sorun varmış. O da: Cevaz soylu, zengin bir ailenin biricik kızıymış. Günlerden bir gün Adil, "Allah’ın emri, peygamberin kavliyle" Cevaz’ı istetmiş. Cevaz’ın babası bu duruma çok sert tepki göstermiş. Kızını vermediği gibi, o andan itibaren görüşmelerini de yasaklamış. Bu durum karşısında geçen her gün, Adil ve Cevaz’ı daha da kahrediyormuş. Artık buna dayanamayan Adil, Cevaz’ın evinin karşısındaki tepeden kendisini atmaya niyetlenmiş. Tepede Adil’i gören Cevaz, sevdiğinin niyetini anlamış ama elden ne gelir? O tepenin ucuna doğru yanaşırken var gücüyle “Adil” diye bağırmış. Kendini boşluğa bırakan Adil de sevdiğinin sesini duyunca, “Cevaz” diye bağırmış; ama ne çare? Adil orada hayatını kaybetmiş. Bunun üzerine ince hastalığa yakalanan Cevaz da bir müddet sonra vefat etmiş. İşte iki kişinin bu ölümsüz sevdalarını bilen halk, bu iki sevdalı dünyada kavuşamadı; bari adları yaşasın diye, buraya Adilcevaz demişler. (Buradaki sevgililerin göle girerek birlikte ölüme gittikleri de söylenmektedir.)

-Adil ve Cevahir isminde iki kardeş varmış. Bu iki kardeş bölgeye yerleşmişler. Kısa sürede kasaba halkıyla kaynaşmışlar. Adil’in eli mimariye yatkınmış. Kasabadaki tüm yapıları Adil yapmaya başlamış.

Günlerden bir gün Adil’den bir caminin (Bu caminin Tuğrul Bey Cami olduğu söylenir) minaresini yapmasını istemişler. Adil minareyi tamamlayıp, motiflerini yapmaya başlamışken aşağı düşüp ölmüş. Bu olaya çok üzülen Cevahir de hastalanarak kısa bir süre sonra ölmüş. Halk bu iki kardeşin ölümüne çok üzülmüş ve bu iki kardeşin ismini yaşatmak için kasabalarına Adilcevahir ismini vermişler. Kasabanın ismi de zamanla Adilcevaz’a dönüşmüş.

-Adil isminde bir kadı varmış. Bu kadı, öyle cevazlar (hükümler) veriyormuş ki hiç kimse onun gördüğü davadan hakkını almadan ayrılmıyormuş. Zamanla bu kadının namı tüm bölgeye yayılmış. Artık insanlar Adil’in cevazlarını konuşur olmuşlar. Bir müddet sonra burası artık Adilcevaz diye anılmaya başlanmış

-Adil isminde bir derviş varmış. Bu derviş etrafındaki tüm insanların dertlerine ortak olur, maddi veya manevi elinden geldiğince insanlara yardımcı olmaya çalışırmış. Böyle olunca da halk onu çok sevmiş. Adil ismindeki derviş ölünce halk yasa bürünmüş. Dervişin mezarını ziyaret giden halk, mezarın başında çok güzel ve büyük bir ceviz ağacının ortaya çıktığını görmüşler ve buraya Adilcevaz demişler.

B) TARİHİ KAYNAKLARA GÖRE ADİLCEVAZ

Tarihi kaynaklara baktığımızda birkaç farklı yorumla karşılaşmaktayız. Bunlardan bazılarına bakacak olursak:

-İlçenin eski ismi Arcige’dir.[5]

-Vakıflar Genel Müdürlüğüne ait 893 tarihli 1989 numaralı vakfiyenin 80. ve 454. sayfalarında, bu bölgede Zatu’l- Cevaz (Cevizler Vadisi) isminde bir İslam beldesinin olduğundan bahsedilmektedir.

Ayrıca yine aynı vakfiyede Zatu’l- Cevaz beldesinde Yakup Han isminde halkın üzerinde hakim, Tanrı’nın düşmanlığını tenkil ve evliyasına yardım eden bir "İmam-ı Adil"den bahsedilmektedir ki, bu kişinin halkın hikaye haline getirip anlattığı "Adil İmam ya da Adil Kadı" olması mümkündür.

-1315 tarihli Van Salnamesinde, baştanbaşa ceviz ağaçlarıyla dolu olup, adeta bir ormanı andıran bu bölgeye geçmişte, "Cevizler Vadisi" anlamına gelen "Vad-il Cavz" isminin verildiğinden bahsedilmektedir.[6]

Adilcevaz’ın isminin kaynağına dair, buraya kadar verdiğimiz tüm bilgiler içerisinde "Vad-il Cavz" ya da "Zat-el Cavz" kelimelerinin olma ihtimali daha kuvvetlidir.

Yasin İPEK’in ''Tarihle doğanın buluştuğu yer Adilcevaz'' isimli kitabından alınmıştır.