1548 yılında Van beylerbeyliği kurularak Van gölü çevresindeki sancaklar bu beylerbeyiliğe dahil edilmiştir. Van beylerbeyliği, Osmanlı-İran sınırında bulunduğu için sancak sayısı Osmanlı-Safevi siyasî münasebetlerinin seyrine göre azalıp artabilmiştir. Bu sebeple XVI-XVIII. yüzyıllarda Van eyaletindeki sancak sayısı 13-34 arasında değişmiştir.

Van, Adilcevaz, Bitlis, Erciş, Muş, Hakkari, Mahmûdî, Hizan, Bargiri, Kârkâr, Şırvî, Kisan, Espayrid, Kotur ve Ağakis bu hareketlilikten en az etkilenen sancaklardır. Bu sebeple Van gölünü çevreleyen sancakların tamamının Van eyaleti sınırları içerisinde olduğunu söylemek mümkündür.

Van gölünün batı ve güney batısında Bitlis, kuzey ve kuzey batısında Adilcevaz, kuzey doğusunda Erciş ve Bargiri, doğu ve güney-doğusunda Van sancakları yer alıyordu. Van gölü bugün Bitlis ve Van illeri ile çevrilidir.

Bölgedeki önemli merkezlerden olan Ahlat Adilcevaz’a, Vatsan (Gevaş) Van sancağına, Tatvan Bitlis sancağına bağlı nahiye ve kaza merkezleri idi.

XVI-XVII. yüzyıllarda Van gölü çevresindeki gayrimüslim nüfus arşiv kaynaklarına göre tamamen Ermenilerden oluşmaktadır.

Evliya Çelebi Van ve Bitlis şehirlerinde gayrimüslim unsur olarak sadece Ermenilerin bulunduğunu, Rum, Yahudi, Frenk ve Kıptî’ye rastlanmadığını kaydetmektedir. Evliya Çelebi’nin çağdaşı olan Jean-Babtiste Tavernier ve XIX. yüzyılın sonlarında Van şehrini ziyaret eden H. F. B. Lynch’in tespitleri de bu yöndedir. Bu durum Bitlis, Adilcevaz, Ahlat, Bargiri ve Erciş için de aynıdır.

XVI ve XVII. yüzyıllarda Van gölü çevresindeki nüfus tespitini yapmak için başvurulacak en önemli kaynak mufassal tahrir defterleridir. Van, Erciş ve Bargiri sancakları ile ilgili mufassal tahrir defterleri arşivlerde bulunmamaktadır. Bitlis ve Adilcevaz sancaklarına ait üç mufassal defter mevcuttur. Ayrıca mufassalın icmali olan bir defter daha vardır. Defterlerin en eski olanı 1537, en yeni olanı ise 1556 tarihlidir.

Mufassal defterlerin Van gölü ve çevresindeki Ermeni ve Müslüman nüfusu bütünüyle yansıtması bu haliyle mümkün değildir. Ancak inceleme, bölgemizdeki Ermeni nüfusun tespiti konusunda cizye rakamlarından elde edilen bilgilerle kabul edilebilir sonuçlara ulaşmak mümkündür.

Ermeni halkın vermekle yükümlü olduğu cizye-i gebran veya harac vergileri ağırlıklı olarak Padişah hassı, kısmen de diğer hass gelirleri içerisinde yazılmışlardır. Bu vergilerin toplam miktarı kaydedildikten sonra her vergi mükellefi neferin kaç akçe vergi vereceği de ayrıca belirtilmiştir. Dolayısıyla vergi mükellefi Ermeni nüfus, bütün sancaklar için belirli dönemlerle sınırlı olsa bile, tespit edilebilmiştir. Bu verilere göre Van gölü ve çevresindeki Ermeni nüfusu şöyledir:

Tablo- Van gölü çevresindeki Ermeni nüfusu (1537-1637)

Van eyaletine bağlı olan sancaklardan sadece Van, Bitlis, Erciş, Adilcevaz ve Bargiri sancakları Van gölüne kıyısı bulunan yerlerdir. Muş, Hakkari-Müküs (Bahçesaray), Bayezid, Hizan, Espayrid, Ağakis, Mahmûdî (Hoşab), Kârkâr, Şırvi (Şirvan), Kisan ve Kotur sancakları Van eyaleti bünyesinde süreklilik arz eden ve 1611 yılında da var olan sancaklardır. Bu sebeple 1611 yılında eyalette yaşayan yaklaşık 85 000 Ermeninin yarısının Van gölü çevresinde bulunmadığını söylemek mümkündür.

Ulaştığımız rakamlar da bu durumu kanıtlamaktadır. Yukarıdaki tablo incelendiğinde XVII. yüzyılın başlarında Van, Erciş, Bitlis, Adilcevaz ve Bargiri sancaklarında yaşayan toplam Ermeni nüfusun yaklaşık 42 000 kişi olduğu görülecektir. Geri kalan nüfus Van gölüne kıyısı olmayan hatta bugün sınırlarımız dışında kalan yerlerde yaşıyorlardı. Meselâ Kotur sancağı bugün İran sınırları içerisindedir. Van gölüne kıyısı olamayan Muş sancağında ise 2 281 Ermeni, 6 134 Müslüman nüfusun yaşadığını biliyoruz. Ermeni nüfusun en kalabalık olduğu sancak Bitlis’tir. Erciş ve Bargiri’de ise diğer sancaklara nazaran daha az sayıda Ermeni nüfusun yaşadığı söylenebilir.

Van gölü çevresinde yaşayan yaklaşık 42 000 Ermeninin en az yarısının Van, Bitlis, Vatsan, Ahlat, Adilcevaz, Erciş ve Bargiri şehirlerinde toplandığını söylemek mümkündür. Van’da yaklaşık 10 000, Bitlis’te 4 000-5 000, Vatsan’da 2 500, Adilcevaz’da 1 500, Ahlat’ta 1 000 civarında Ermeni nüfusu vardır. Aktamar adasında bir miktar Ermeninin yaşadığı da bilinmektedir. Erciş ve Bargiri şehirlerine ait bilgilerimiz olmamakla birlikte, birkaç bin Ermeninin de buralarda yaşadığı tahmin edilebilir.

Ermeni nüfusun Türk-Müslüman nüfus karşısındaki oranı konusunda şunları söylememiz bir fikir vermesi açısından faydalı olacaktır. XVII. yüzyılın ortalarında Van şehrinde 33 000, Van sancağında ise 85 000 civarında Müslüman nüfus vardır. Van şehrindeki Ermeni nüfus ise 11 000 civarındadır. Ancak aşağıda izah edeceğimiz üzere, bölgedeki Müslüman nüfusun tespiti konusunda siyasî, ekonomik ve sosyal sebepleri göz önünde bulundurarak bir değerlendirme yapılması gerekmektedir.

Mufassal defterlerdeki yetersiz bilgiler ancak diğer bilgi ve belgelerle desteklenmesi durumunda objektif sonuçlara ulaşılması bakımından bir değer ifade edebilirler. Van ve Adilcevaz sancakları için bu hususları dikkate alarak yaptığımız çalışmalardan çıkarılan sonuçlara göre, XVI-XVII. yüzyıllarda Türk-Müslüman nüfus % 80, Ermeni nüfus ise % 20 civarındadır.

Van ve çevresindeki Ermeni nüfus XIX. yüzyılın sonlarına doğru nispeten artmıştır. 1882 yılından sonra siyasî bir varlık temini için Kafkasya’dan gizlice Ermeni muhacirler getirtilerek Van’a yerleştirilmiştir. Bu durum batılı seyyahlar tarafından da teyit edilmektedir. XIX. yüzyılda şehri ziyaret eden seyyahlar sadece iki kilisenin varlığından bahsedip diğerlerinin şehir dışındaki yerlerde bulunduklarını belirtip, Van yöresindeki kiliselerin 1850’lerden sonra revaçta olduklarına dikkat çekmektedirler.

Bu muhaceret hareketi ve doğal nüfus artışının sonucunda Van ve Bitlis vilâyetlerindeki Ermeni nüfus zaman içerisinde fazlalaşmıştır. 1914 yılı resmî istatistiğine göre, Bitlis vilâyetinde 117 492, Van vilâyetinde ise 67 792 Ermeni yaşamaktadır. Aynı istatistiğe göre Bitlis vilâyetinde 309 999, Van vilâyetinde ise 179 380 Müslüman nüfus bulunmaktadır. Buna göre 1914 yılında Van gölü çevresinde toplam 674 663 kişi yaşamaktadır. Bunların 185 284’ü Ermeni, 489 379’u ise Türk-Müslümandır. Toplam nüfus içerisinde Türk-Müslüman nüfusun oranı % 72.5, Ermeni nüfusun oranı ise % 27.5’tir. Bu oranlar XVI-XVII. yüzyıldaki tespitlerimizi teyit edici mahiyettedirler.

Kaynak: Van eyaletinin XVI-XVIII. yüzyıllarda sancak bazındaki idarî taksimatı hakkında geniş bilgi için bkz. Kılıç, “Van Eyaletine Bağlı Sancaklar ve İdarî Statüleri (1558-1740)”, Osmanlı Araştırmaları (The Journal of Ottoman Studies) XXI, İstanbul 2001, s.189-210.

Ahlat, 1540 ve öncesinde Bitlis sancağına bağlı bir nahiyedir. Bkz. Mehmet Öz, “XVI. Yüzyılda Bitlis Sancağı: Yönetim, Nüfus ve Vergilendirme”, IX. International Congress of Economic and Social History of Turkey, Dubrovnik-Croatia, 20-23 August 2002, s.34-35; Öz, “Otoman Provincial Administration in Eastern and Southeastern Anatolia: The Case of Bidlis in the Sixteenth Century”, International Journal of Turkish Studies, IX/1-2, Summer 2003, s.151-152.

Evliya Çelebi, Seyahatname 3-4, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Bağdat No: 305, 1719-1720 (H. 1132), vr. 224/b, 257/a.

Jean-Babtiste Tavernier, Les Six Voyages en Turqie, en Perse et Aus Indes, C. 1, Paris 1682.

H. F. B. Lynch, Armenia Travels and Studies, Vol. II, London, New York and Bombay 1901, s.412.

Kılıç, Adilcevaz ve Ahlat, s.141-142; Emine Altunay, 1540 (H. 947) Tarihli Tahrir Defterine Göre Bitlis Sancağı, Basılmamış Yüksek Lisan Tezi, Ondokuz Mayıs Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Sosyal Bilimler Eğitimi Anabilim Dalı, Samsun 1994, s.38.

Bu defterler şunlardır: BOA, TapuTahrir Defterleri (TTD), Defter No: 189, 413, 297; Tapu Kadastro Genel Müdürlüğü Arşivi (TKGMA), Kuyud-ı Kadime Defterleri (KKD), Defter No: 109.

Hane ve mücerredleri belirtilmeden sadece nefer olarak kaydedilen Ermeni mükelleflerin temayüle uygun olarak 2/3’ü evli, 1/3’ü bekâr kabul edilmiş; evli mükelleflerin 5 kişilik bir aileden oluşabileceği kabul edilerek 5 ile çarpılmış, çıkan rakama bekârlar ilâve edilerek tahminî bir nüfusa ulaşılmıştır.

Van beylerbeyine ve defterdarına maliye tarafından emr-i şerîf yazılması için çıkan 21 Nisan 1611 (7 Safer 1020) tarihli bir tezkereden, Van defterdarının merkeze bir arz göndererek Van eyaleti reayasının hepsi yerli yerine geldiğinde defter mucebince 23 000’den fazla olduğunu, ancak Kızılbaş baskısı ile çoğunun buraları terk ettiğini bildirdiği tespit edilmektedir. BOA, Maliyeden Müdevver Defterleri (MAD), Defter No: 3260, s.99.

BOA, Tapu Tahrir Defterleri (TTD), Defter No: 730, s.2. Bu sancakların toplam neferi Adilcevaz sancağı da dahil olmak üzere 5 661’dir. Ancak aynı defterdeki ispençe gelirlerinden Adilcevaz sancağındaki Ermeni vergi nüfusu 1 680 nefer olarak tespit edildiği için Adilcevaz sancağı zikredilen üç sancaktan ayrılmıştır. BOA, MAD, Defter No: 3443, s.142-143.

Arşiv kaynakları ve seyahatnamelere dayalı olarak yapılan değerlendirmeler sonucu ulaşılan tahminî nüfustur. Bkz. Kılıç, Van, s.256.

BOA, MAD, Defter No: 4659, s.11.

TKGMA, KKD, Defter No: 109, vr. 10/b-98/b; Altunay, a.g.t., s.36-55.

BOA, MAD, Defter No: 4659, s.9. Toplam cizye geliri 649 600 akçe olup nefer başına 112 akçe haraç alınmaktadır. Bu durumda 5 800 nefer Ermeni vergi mükellefi vardır.

BOA, MAD, Defter No: 3443, s.143.

BOA, TTD, Defter No: 189, s.1; Altunay, a.g.t., s.34.

TKGMA, KKD, Defter No: 109, vr. 2/b-9/b.

BOA, TTD, Defter No: 297, s.3.

BOA, TTD, Defter No: 297, s.3.

BOA, TTD, Defter No: 730, s.44. Bu tarihte Adilcevaz sancağının toplam ispençe geliri 42 000 akçe olarak kaydedilmiştir. Hiçbir artış olmadığını dikkate alarak her haraç-güzâr neferden 25’er akçe ispençe alındığını farzederek 1 680 neferlik bir vergi nüfusuna ulaşılmıştır.

TKGMA, KKD, Defter No: 109, vr. 110/b.

BOA, TTD, Defter No: 297, s.7, 11.

BOA, TTD, Defter No: 189, s.14. Bu tarihte Ahlat’taki Müslüman nefer sayısı 94’tür.

TKGMA, KKD, Defter No: 109, vr. 91/b.

BOA, TTD, Defter No: 297, s.27.

Süslü, Kırzıoğlu…, Türk Tarihinde Ermeniler, s.109.

Kılıç, Van, s.255-257.

Kılıç, Van, s.253-257; Kılıç, Adilcevaz ve Ahlat, s.136-149.

Van Tarihi ve Kürtler Hakkında Tetebbuat, Matbaa-i Ebuzziya, İstanbul 1928, s.92.

Walter Bachman, Kirchen und Moscheen in Armenien und Kurdistan, Leipzig 1913, s.31-33; Lynch, a.g.e., s.80.

Süslü, Kırzıoğlu…, Türk Tarihinde Ermeniler, s.114-115.